Teodor Wierzbowski

---

Życiorys

Od 1882 roku Teodor Wierzbowski pełnił rolę wykładowcy literatury polskiej na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, gdzie zajęcia prowadzone były w języku rosyjskim. Zaledwie cztery lata później, w 1886 roku, otrzymał tytuł profesora tejże uczelni. W 1884 roku był autorem wydania zbioru zatytułowanego Wypisy polskie / Polskaja chrestiomatia, który zawierał kluczowe fragmenty polskich autorów przeznaczone dla szkół średnich. Warto zaznaczyć, że komentarze do tych tekstów zostały napisane w języku rosyjskim, co odróżniało ten zbiór od innych publikacji.

W latach 1885-1908 Wierzbowski redagował serię wydawniczą noszącą tytuł „Biblioteka Zapomnianych Poetów i Prozaików Polskich XVI–XVIII w.”. W 1896 roku napisał memoriał dotyczący nośności języka polskiego na Uniwersytecie oraz w szkolnictwie średnim Warszawskiego Okręgu Naukowego. Został on przedłożony namiestnikowi Królestwa Polskiego, Aleksandrowi Imeretyńskiemu, a jego skutkiem było zrównanie statusu języka polskiego z językiem niemieckim i francuskim w kontekście nauczania.

Rok 1897 przyniósł mu nową rolę – został dyrektorem Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przez ponad dwadzieścia lat aktywnie wspierał zatrudnianie polskiej kadry. W 1898 roku wstąpił do komisji zajmującej się nauczaniem polskiego języka oraz literatury, gdzie postulował o zwiększenie liczby materiałów do wykładów z tej dziedziny.

Od 13 maja 1903 roku był członkiem czynnym Akademii Umiejętności oraz wcześniej, w 1894 roku, przyjęto go jako korespondenta. W marcu 1905 roku, podczas protestów studentów na Uniwersytecie w Warszawie, opowiedział się za brakiem odpowiedzialności dyscyplinarnej dla uczestników tych protestów. Wnioskował także o zapewnienie parytetu (50%) dla Polaków w zakresie etatów na uniwersytecie oraz o wprowadzenie wykładów z historii Polski, literatury polskiej i prawa w języku polskim w program nauczania.

W 1907 roku razem z Ignacym Chrzanowskim i Samuelem Dicksteinem był jednym z współzałożycieli Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Od grudnia 1908 roku kierował katedrą języka i literatury polskiej na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie wykłady odbywały się również w tym języku. Po powstaniu polskiego Uniwersytetu Warszawskiego w 1915 roku, postanowił nie przyjąć tam nowej pracy, pozostając w związku z tym w stolicy, wciąż pod kontrolą niemiecką.

W 1917 roku Wierzbowski odmówił uczestnictwa w komisji archiwalnej działającej przy Tymczasowej Radzie Stanu, mimo że oceniał przedłożone projekty ustawy archiwalnej. Konflikt z Stefanem Ehrenkreutzem, który zaczynał się od 1915 roku, nasilił się w 1919 roku. Jak się okazało, po przejęciu przez Ehrenkreutza kierownictwa Wydziału Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Wierzbowski 21 kwietnia tegoż roku złożył rezygnację, ze względu na rozpoczęcie postępowania dyscyplinarnego wobec niego.

Choć formalnie przeszedł na emeryturę w 1922 roku, przez trzy lata nie otrzymywał świadczeń, co zmusiło go do sprzedaży prywatnych zbiorów, w tym książek i numizmatów. Ostatecznie zmarł, a jego ciało spoczęło na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 7-5-14/15).

Twórczość naukowa

Archiwistyka

W obszarze archiwistyki Teodor Wierzbowski zaprezentował powierzchowne, ale kluczowe publikacje. Jego znane dzieło, „Vademecum. Podręcznik dla studyów archiwalnych dla historyków i prawników polskich”, opublikowane w Warszawie w 1908 roku, doczekało się drugiego, zmienionego i rozszerzonego wydania w 1926 roku w Lwowie oraz przedruku w 1982 roku. Wierzbowski opracował również projekt organizacji archiwów w Polsce, który ukazał się w „Przeglądzie Narodowym” w 1920 roku, a także przygotował wykaz skrótów i łacińsko-polskiego słowniczka, opublikowanego w Warszawie i Łodzi w 1984 roku, z wstępem stworzonego przez Edwarda Potkowskiego.

Bibliografie

W tematyce bibliograficznej autor stworzył istotne opracowania, takie jak „Synopsis legatorum a latere, legatorum natorum, nuntiorum ordinatorium et extraordinatorium … in Polonia terrisque adiacentibus 1073-1794”, wydane w Rzymie w 1880 roku. Kolejnym znaczącym dziełem była „Bibliographia Polonica XV ac XVI ss. Opera et editiones, quae in bibliotheca Universitatis Caesareae Varsoviensis asservantur”, która składała się z trzech tomów, opublikowanych w Warszawie między 1889 a 1894 rokiem, z przedrukiem w Nieuwkoop w 1961 roku. Wersję elektroniczną miał również „Simoni Starovolscii, cantoris tarnoviensis et canonici cracoviensis (+ 1656) elenchus operum”, wydaną w Warszawie w 1894 roku.

Biografistyka

W aspekcie biografistyki Wierzbowski przygotował kilka cennych monografii. Jego praca „Krzysztof Warszewicki 1543–1603 i jego dzieła. Monografia historyczno literacka”, wydana w Warszawie w 1887 roku, ma również rosyjską wersję, opublikowaną w 1885 roku. Kolejna jego publikacja, „Bł. Ładysław z Gielniowa. Rys historyczny z 15 wieku”, opublikowana była w Krakowie w 1885 roku pod pseudonimem Stanisław Jastrzębiec. Wspomnieć należy także monografię „Jakób Uchański, arcybiskup gnieźnieński (1502-1581). Monografia historyczna”, opublikowaną w 1895 roku w ramach zbioru dokumentów dotyczących Jakóba Uchańskiego, arcybiskupa i legata Królestwa Polskiego.

Dzieje szkolnictwa

W dziedzinie historii edukacji Wierzbowski opracował „Komisya Edukacyi Narodowej. 1773-1794. Monografia historyczna”, której pierwszy tom dotyczy opracowań i źródeł drukowanych, a drugi źródeł archiwalnych, wydany w Warszawie w 1911 roku. Kolejną istotną pracą była publikacja „Szkoły parafjalne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej. 1773-1794”, która ukazała się w Krakowie w 1921 roku i była częścią serii „Prace Monograficzne z Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce”.

Literaturoznawstwo

W zakresie literaturoznawstwa także wniósł wiele wartościowych opracowań. W 1882 roku opublikował dzieło „Dwa przyczynki do starożytnego słownictwa polskiego”, a w 1909 roku wygłosił „Bogarodzicę” – wykład wstępny w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. W 1916 roku opublikował zaś „Z badań nad Mickiewiczem i utworami jego”, który to tytuł także odnosi się do jego pracy na polu literackim.

Wydawnictwa źródłowe

W jego twórczości znajdują się także znaczące wydawnictwa źródłowe, takie jak „Filipa Kallimacha i nieznanego poety wiersze na cześć Jana Długosza w 400-letnią jubileuszową rocznicę śmierci tegoż historyka”, które zostało wydane w Krakowie w 1880 roku. Kolejne to „Christophori Varsevicii Opuscula inedita”, opublikowane w Warszawie w 1883 roku, a także „Jakub Sobieski, Dyaryusz wyprawy wiedeńskiej w 1683 r.”, również wydane w Warszawie w 1883 roku. W latach 1884-1892 ukazał się cykl „Uchańsciana czyli Zbiór dokumentów”, a także monumentalna praca „Biblioteka Zapomnianych Poetów i Prozaików Polskich XVI-XVIII w.”, składająca się z 25 tomów, z lat 1885-1908.

---

Oceń: Teodor Wierzbowski

---