Edmund Niziurski

---

Życiorys

Edmund Niziurski przyszedł na świat 10 lipca 1925 roku w Kielcach, w rodzinie, w której dominowały urzędnicze tradycje. Jego ojcem był Stanisław Niziurski, który pełnił funkcję urzędnika państwowego, a matką Leokadia z Grethów. Edmund był najstarszym z trojga dzieci; jego młodszy brat, Mirosław, stał się znanym kompozytorem i profesorem sztuk muzycznych, natomiast siostra Zofia była częścią rodziny.

W okresie młodzieńczym uczęszczał do Gimnazjum im. J. Śniadeckiego w Kielcach, jednak jego edukacja została przerwana przez wybuch II wojny światowej. Wraz z rodziną został ewakuowany na Węgry, gdzie kontynuował naukę w polskim gimnazjum dla uchodźców. Po powrocie do kraju w 1940 roku, pracował jako robotnik w kieleckiej Hucie „Ludwików” oraz jako praktykant rolny w majątku Jeleniec, położonym pod Ostrowcem Świętokrzyskim.

Edmund Niziurski, nie zrażając się przeciwnościami, nauczył się korzystając z tajnych kompletów w Ostrowcu. W 1943 roku zdał egzamin maturalny, a niedługo po tym rozpoczął eksternistyczne studia prawnicze, również na tajnych kompletach w Jeleńcu. Zakończenie wojny umożliwiło mu kontynuację kształcenia na kieleckiej filii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.

W tym samym czasie studiował także dziennikarstwo w Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Krakowie (1946–1947) oraz socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim (1947). Ukończone studia prawnicze w 1947 roku przyniosły mu tytuł magistra, co umocniło jego pozycję w społeczeństwie. W tym samym roku zawarł związek małżeński z Zofią Barbarą z Kowalskich, pochodzącą z Kielc. Poza tym mieszkał i rozwijał swoją karierę w Katowicach i Kielcach, a od 1952 roku osiedlił się w Warszawie.

W stolicy pracy Niziurski związał się z redakcją tygodnika „Wieś”, jednocześnie rozwijając swoją twórczość literacką. Przystąpił do Związku Literatów Polskich w 1951 roku, a w 1952 roku został członkiem ZAiKS. Był także aktywnym uczestnikiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W latach 1971–1982 należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), co miało wpływ na jego późniejsze życie literackie i zawodowe.

Warto zaznaczyć, że 19 grudnia 2008 roku, z rąk ministra kultury i dziedzictwa narodowego Bogdana Zdrojewskiego, odebrał Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Te osiągnięcia potwierdzają jego nieprzeciętny wkład w polską kulturę. Niestety, Edmund Niziurski zmarł 9 października 2013 roku. Po mszy świętej, która miała miejsce 15 października 2013 roku w kościele pw. św. Karola Boromeusza, został pochowany na warszawskich Starych Powązkach.

Twórczość

Edmund Niziurski zadebiutował w 1943 roku, publikując swój wiersz w „Biuletynie Informacyjnym”, który był wydawany przez Armię Krajową. Jego kariera literacka nabrała tempa po wojnie, gdy zaczął współpracować z różnymi czasopismami, takimi jak „Płomyk”, „Świat Młodych” oraz „Wieś”. Również Polskie Radio doceniło jego twórczość, powierzając mu autorstwo słuchowisk.

Popularność, jaką zyskał, w dużej mierze zawdzięcza utworom kierowanym do dzieci i młodzieży. Jego twórczość wyróżnia się żywym, barwnym stylem, jednocześnie skłaniając młodych czytelników do refleksji. Dla dorosłego odbiorcy napisał wiele powieści, w tym Przystań Eskulapa (1958, powieść sensacyjna), Pięć manekinów (1959, powieść kryminalna), Salon wytrzeźwień (1964), Wyraj (1964) oraz Eminencje i bałłabancje (1975). Jego dzieła zostały przetłumaczone na wiele języków, w tym mandaryński.

Powieści Niziurskiego cechują się dynamiką oraz sensacyjną akcją, a także indywidualnym stylem narracji, w którym humor słowny i sytuacyjny odgrywają kluczową rolę. Rzeczywistość jest przedstawiana przez pryzmat ucznia, a szkoła ukazywana jako opresyjne miejsce, choć z przymrużeniem oka. Elementy dydaktyczne oraz moralne wplecione są w fabułę w sposób subtelny, nieprzesadzony.

Twórczość Niziurskiego jest głęboko osadzona w kontekście Kielecczyzny. Wiele jego powieści osadzonych jest w fikcyjnych miejscowościach, takich jak Wilczków z Księgi urwisów, Niekłaj czy Odrzywoły, które w rzeczywistości mogą być zlokalizowane w tym regionie. Niektóre opowiadania, takie jak Dzwonnik od świętego Floriana, osadzone są w okresie międzywojennym i upamiętniają strajki chłopskie w czasach sanacji.

W późniejszych dziełach Niziurski często eksperymentował z formą, wykorzystując realizm magiczny w Siedem wtajemniczeń (1969) oraz groteskę w Awanturach kosmicznych. Ton działalności literackiej z biegiem lat stawał się coraz bardziej pesymistyczny, a postaci, jakie kreślił, to outsiderzy, którzy nie potrafią odnaleźć się w szkolnym otoczeniu, w którym niebezpieczeństwo płynie nie tylko od nauczycieli, ale i od innych uczniów.

Język

Edmund Niziurski jest autorem, który doskonale opanował sztukę gry słownej. Używając biegle humoru słownego, nadał swoim dziełom niepowtarzalny charakter.

Wyraźnym elementem jego stylu są oryginalne nazwiska i imiona postaci, które często mają znaczenie symboliczne lub groteskowe. Przykłady takich imion to Wieńczysław Nieszczególny, Chryzostom Cherlawy czy Zygmunt Gnacki.

Język, którym posługują się jego bohaterowie, to zróżnicowana mieszanka autentycznego slangu młodzieżowego, języka naukowego oraz twórczości autorskiej, co sprawia, że teksty Niziurskiego są wyjątkowo barwne i angażujące dla czytelników.

Opinie

Na czołowej liście dziesięciu najlepszych książek dla dzieci, według czytelników „Dziennika”, można zauważyć niepokojący brak powieści Edmunda Niziurskiego. To niewątpliwie zła decyzja, ponieważ bez jego wkładu w literaturę dziecięcą oraz dorosłą, polska literatura byłaby niekompletna. Niziurski zasługuje na uznanie oraz trwałe miejsce w pamięci czytelników.

„Nie wiem, kim byłbym bez jego książek” – te słowa padły z ust Krzysztofa Vargi podczas ceremonii pożegnalnej Niziurskiego. To świadectwo wpływu, jaki wywarł ten pisarz na kilku pokoleniach czytelników.

W kwietniu 2019 roku na rynku literackim zadebiutowała książka Krzysztofa Vargi, zatytułowana Księga dla starych urwisów. Publikacja ta łączy w sobie biograficzne aspekty życia Edmunda Niziurskiego z wnikliwą analizą jego dzieł literackich, co stanowi cenne źródło wiedzy o twórczości pisarza.

Twórczość

Edmund Niziurski swoimi pierwszymi próbami literackimi zadebiutował w 1943 roku, publikując wiersz w „Biuletynie Informacyjnym”, który był wydawany przez Armię Krajową. W okresie powojennym podjął współpracę z różnymi czasopismami, takimi jak „Płomyk”, „Świat Młodych”, „Wieś”, oraz z Polskim Radiem, w którym tworzył słuchowiska.

Jego twórczość dla dzieci i młodzieży zyskała ogromną popularność, odznaczając się żywym i barwnym stylem, a jednocześnie skłaniając młodych czytelników do głębszej refleksji. Niziurski napisał również powieści przeznaczone dla dorosłych, w tym m.in. „Przystań Eskulapa” (1958), „Pięć manekinów” (1959), „Salon wytrzeźwień” (1964), „Wyraj” (1964), oraz „Eminencje i bałłabancje” (1975). Jego dzieła zostały przetłumaczone na wiele języków, w tym na mandaryński.

Powieści Niziurskiego charakteryzują się dynamiczną oraz często sensacyjną akcją, a także unikalnym stylem narracji. W jego utworach humor słowny i sytuacyjny łączą się z krytycznym spojrzeniem na rzeczywistość przedstawioną oczami ucznia, w której szkoła ukazana jest jako specyficzne, opresyjne środowisko. Wprowadzane w sposób niezauważalny elementy dydaktyczne oraz moralne tworzą dodatkową wartość dla odbiorcy.

Niziurski był ściśle związany z regionem Kielecczyzny, gdzie akcja wielu jego powieści osadzona jest w fikcyjnych miejscowościach, takich jak Wilczków w Księdze urwisów, Niekłaj czy Odrzywoły. Niektóre opowiadania, takie jak Dzwonnik od świętego Floriana, osadzone są w tym regionie w czasie międzywojennym, upamiętniając przy tym znaczące strajki chłopskie z okresu sanacji.

W późniejszych latach Niziurski zyskał uznanie za wysoki poziom artystyczny swoich utworów. Wykorzystując czytelne motywy realizmu magicznego w „Siódmym wtajemniczeniu” (1969) oraz groteskę w „Awanturach kosmicznych”, wprowadzał coraz bardziej pesymistyczny ton do swoich tekstów. W tych powieściach często dominują postacie outsiderów, które mają problem z adaptacją w szkolnym otoczeniu, gdzie zagrożenie mogą stanowić nie tylko nauczyciele, ale także rówieśnicy.

Scenariusze i ekranizacje

Tematyka filmowych adaptacji twórczości Edmunda Niziurskiego jest niezwykle bogata. Wśród nich można wymienić kilka znaczących produkcji, które zdobyły uznanie widzów oraz krytyków.

• Tajemnica dzikiego szybu (1956) – ujmujący film na podstawie Księgi urwisów,
• Tysiąc talarów (1959) – obraz bazujący na scenariuszu autorstwa samego Edmunda Niziurskiego,
• Kryptonim Nektar (1963) – film z oryginalnym scenariuszem stworzonego we współpracy z Leona Jeannota,
• Niewiarygodne przygody Marka Piegusa (1966) – popularny serial telewizyjny inspirowany powieścią o tym tytule,
• Weekend z dziewczyną (1968) – film wyreżyserowany przez Janusza Nasfetera, który bazuje na powieści Wyraj,
• Tajemnica starego ogrodu (1983) – kinowa adaptacja oparta na powieści Awantura w Niekłaju,
• Spona (1998) – film oraz serial, które wzięły inspirację z powieści Sposób na Alcybiadesa (serial emitowany pod tytułem Sposób na Alcybiadesa),
• Klub włóczykijów lub Klub włóczykijów i tajemnica dziadka Hieronima (2015) – film stworzony przez Tomasza Szafrańskiego, oparty na powieści Klub włóczykijów.

Każda z tych produkcji przyczynia się do popularyzacji bogatej wyobraźni Edmunda Niziurskiego i zachęca nowe pokolenia do odkrywania jego literackiego dziedzictwa.

Odznaczenia, nagrody i upamiętnienie

Edmund Niziurski, znany polski pisarz, został odznaczony wieloma nagrodami i wyróżnieniami za swą twórczość, szczególnie w obszarze literatury dla młodzieży. Jego osiągnięcia obejmują:

• Nagrodę Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla młodzieży za powieść Księga urwisów (1955),
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1959),
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1970),
• Medal Komisji Edukacji Narodowej,
• Odznakę „Zasłużony Działacz Kultury”,
• Krzyż „Za Zasługi dla ZHP”,
• Nagrodę Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za twórczość radiową dla dzieci i młodzieży (1974),
• Odznakę Honorową ZAiKS,
• Order Uśmiechu (1975),
• Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2008).

Warto zaznaczyć, że Rada Miejska w Kielcach w 2013 roku podjęła decyzję o nadaniu skwerowi przy Kadzielni imienia Edmunda Niziurskiego, co jest symbolicznym upamiętnieniem jego wkładu w kulturę i literaturę polską.

---

Oceń: Edmund Niziurski

---