Gustaw Herling-Grudziński

Kultura i sztuka

Gustaw Herling-Grudziński, urodzony 20 maja 1919 roku w Kielcach, a zmarły 4 lipca 2000 roku w Neapolu, był wybitnym polskim pisarzem, eseistą oraz krytykiem literackim. Jego twórczość wyróżniała się nie tylko literackim kunsztem, ale także zaangażowaniem w sprawy społeczne i polityczne. Herling-Grudziński był także dziennikarzem i żołnierzem, a jego życie naznaczone zostało tragicznymi doświadczeniami z czasów II wojny światowej.

Pisarz został aresztowany przez NKWD po agresji ZSRR na Polskę, w momencie, gdy próbował przekroczyć niemiecko-sowiecką linię demarkacyjną. Przebywał w obozach pracy Gułagu, co miało ogromny wpływ na jego twórczość i późniejsze poglądy. Po wojnie, jako były członek Polskiej Partii Socjalistycznej, stał się jednym z czołowych krytyków dyktatury komunistycznej w Polsce oraz w całej Europie Środkowo-Wschodniej.

Przez cały okres komunizmu w Polsce, Gustaw Herling-Grudziński pozostawał na wygnaniu, pełniąc rolę polskiego emigranta politycznego. Jego niezłomna postawa oraz literacka działalność przyczyniły się do walki z opresją i propagandą. W 1994 roku otrzymał kawalera Orderu Orła Białego, co stanowiło uhonorowanie jego osiągnięć oraz wkładu w literaturę i kulturę polską.

Jednym z jego znaczących wkładów jest stworzenie pojęcia „kłamstwa kołymskiego”, które odnosi się do mitów i kłamstw związanych z rzeczywistością obozów pracy. Herling-Grudziński pozostaje ważną postacią polskiej literatury, której dzieła do dziś inspirują i skłaniają do refleksji.

Życiorys

Gustaw Herling-Grudziński, znany polski pisarz, przyszedł na świat 20 maja 1919 roku w Kielcach. Pochodził z rodziny żydowskiej, która mimo spolonizowania nadal wyznawała judaizm. Urodzony jako Gecel (znany później jako Gustaw) Herling, był synem Doroty (z domu Bryczkowskiej) oraz Jakuba (znanego jako Josko) Herlinga-Grudzińskiego. W tym samym roku, w którym przyszło na świat, jego rodzice zamieszkiwali w Kielcach, ale często przebywali również w pobliskich Skrzelczycach, gdzie posiadali duży folwark. Zgłoszenie narodzin syna, czwartego dziecka po Eugenii, Maurycym, zwanym Morkiem, oraz Łucji, która nazywana była Sarą, miało miejsce dopiero 17 lipca 1919 roku w Daleszycach.

W 1921 rodzina podjęła decyzję o sprzedaży folwarku w Skrzelczycach, co stało się przyczyną przeprowadzki do Kielc, gdzie matka z dziećmi zamieszkała na stałe, a Jakub Herling-Grudziński nabył młyn oraz dom w Suchedniowie. Miasteczko to, położone w województwie świętokrzyskim, zyskało w późniejszych latach sentymentalne wspomnienia u pisarza, m.in. w dziele Inny świat. Warto dodać, że przyjaźnił się on z Anną Musiałówną, również pochodzącą z Suchedniowa.

Niestety, tragiczne wydarzenia dotknęły rodzinę Herlingów, gdy matka Gustawa zmarła na tyfus w 1932 roku, a jej grób znajduje się na cmentarzu żydowskim w Bodzentynie. Jego ojciec zmarł w 1943 roku, ale brat Maurycy oraz siostry, mimo trudnych czasów II wojny światowej, pozostali w Polsce. Maurycy był adwokatem i po wojnie sędzią Sądu Najwyższego PRL, a w trakcie konfliktu działał w Żegocie, ratując około 500 Żydów. Natomiast siostra Łucja wyszła za mąż za płk. Mariana Utnika, którego historia także pozostaje interesującą częścią dziejów Polski.

Gustaw uczęszczał do Gimnazjum im. M. Reja w Kielcach. Choć jego ojciec namawiał go do nauki w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, zdecydował się na studia z zakresu filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie spędził dwa lata. W tym czasie pisał dla takich czasopism jak „Ateneum”, „Pion” oraz „Nowy Wyraz”, a także redagował tygodnik „Orka na Ugorze”.

15 października 1939 roku, z inicjatywy Gustawa i jego kolegów, powstała Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa (PLAN), jedna z pierwszych konspiracyjnych organizacji w Polsce, której Gustaw był szefem przez dwa miesiące. Po krótkim pobycie w Lwowie, gdzie korzystał z pomocy znanych literatów, Marii Dąbrowskiej i Juliusza Kleinera, i po nieudanej próbie przedostania się na Litwę, został aresztowany przez NKWD i osadzony w więzieniu. Wkrótce skazano go na pięć lat pobytu w obozach. Po drodze przez różne więzienia dotarł do łagru w Jercewie. 20 stycznia 1942 roku został zwolniony w wyniku układu Sikorski-Majski, który miał na celu pomoc Polakom w ZSRR.

Kolejnym jego krokiem było przyłączenie się do armii gen. Andersa, co miało miejsce 12 marca w miejscowości Ługowoje. W 3 Karpackim Pułku Artylerii Lekkiej Gustaw służył w stopniu kanoniera jako radiotelegrafista II dywizjonu. Brał udział w historycznej bitwie pod Monte Cassino, a na uznanie jego odważnych czynów odznaczono go Orderem Virtuti Militari oraz Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino (numer 466). Po ukończeniu szkolenia w Materze awansował do stopnia kaprala podchorążego.

Po wojnie, w 1945 roku, Gustaw został politycznym emigrantem. Razem z żoną Krystyną (z domu Stojanowską) osiedlił się w Londynie, gdzie pracował jako publicysta dla tygodnika „Wiadomości”. Był także jednym z twórców i redaktorów miesięcznika „Kultura” oraz członkiem Instytutu Literackiego. W 1952 roku doszło do tragicznego wydarzenia, gdy jego żona popełniła samobójstwo.

W drugiej połowie lat czterdziestych, we Włoszech, Gustaw przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej i publikował w partyjnych czasopismach, takich jak „Robotnik Polski” oraz „Świetle”. W 1948 roku został wybrany zastępcą członka Komitetu Głównego PPS w Wielkiej Brytanii, a na zjeździe w Lens w 1952 roku zasiadł w Centralnym Sądzie Partyjnym. W 1960 roku opuścił PPS z powodu sporów wewnętrznych, spowodowanych usunięciem z partii Adama Ciołkosza. W 1965 roku otrzymał Nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.

W kolejnych latach współpracował z Komitetem Obrony Robotników oraz Polskim Porozumieniem Niepodległościowym. Po 1989 roku działał w Ruchu Stu. Zatrudniony w Radiu Wolna Europa w Monachium w latach 1952-1955, Gustaw osiedlił się na stałe w Neapolu, gdzie ożenił się z Lidią, córką Benedetto Crocego. Wspierał protesty przeciwko zmianom w Konstytucji PRL, podpisując List 59, uważany za manifest wolnościowy polskich pisarzy.

W październiku 1989 roku wszedł w skład Rady Honorowej Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej. W 1990 roku wyróżniono go literacką Nagrodą Polskiego PEN Clubu im. J. Parandowskiego. Na początku 2000 roku odebrał doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W 1998 roku, z rąk Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego, został odznaczony Orderem Orła Białego, co stanowiło wyraz uznania za jego zasługi dla Polski.

Gustaw Herling-Grudziński zmarł 4 lipca 2000 roku na skutek wylewu krwi do mózgu. Jego ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Poggio Reale w Neapolu. Był aktywnym członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Osobny artykuł: Cenzura w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W czasach PRL informacje o Gustawie Herlingu-Grudzińskim były objęte cenzurą. Jego nazwisko figurowało na specjalnej liście osób, którym zakazano publikacji. W notatkach cenzorskich, sporządzonych przez Tomasza Strzyżewskiego, znajdowały się wytyczne dla cenzorów, które zobowiązywały do eliminacji wszelkich odniesień do twórczości pisarza. Tylko w krytycznych tekstach dozwolone było wspomnienie o nim. Jego twórczość zaczęła być szerzej publikowana w Polsce dopiero po 1989 roku.

Upamiętnienie

W 1998 roku stworzono film dokumentalny poświęcony Gustawowi Herlingowi-Grudzińskiemu, noszący tytuł Rozważania o cnotach. Film został zrealizowany przez Aleksandrę Czernecką oraz Marcina Barana we współpracy z Józefem Opalskim, a jego emisja miała miejsce w 1999 roku na antenie TVP2 w formie dziesięciu odcinków.

We wrześniu 2009 roku, w Jercewie, uroczyście odsłonięto pomnik tego wybitnego pisarza, co stanowi ważny element upamiętnienia jego twórczości oraz życia.

Na mocy uchwały Sejmu RP VIII kadencji, z dnia 20 lipca 2018 roku, rok 2019 został ogłoszony rokiem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, co podkreśliło jego znaczenie w kulturze polskiej.

W 2024 roku, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Kielcach przyjęła imię Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W uroczystościach odbywających się w Kielcach oraz Suchedniowie udział wzięła jego córka, Marta Herling, co dodatkowo wzbogaciło te wydarzenia.

Warto również wspomnieć, że Gustaw Herling-Grudziński od 2000 roku jest patronem jednego z kieleckich rond, co stanowi stały element pamięci o jego osobie oraz twórczości.

Dorobek literacki

Gustaw Herling-Grudziński, znany polski pisarz, miał na swoim koncie wiele znaczących dzieł literackich, które ukazały się na przestrzeni lat. Jego debiut książkowy nastąpił w 1945 roku dzięki wydaniu pracy zatytułowanej Żywi i umarli w Rzymie, a pierwsze krajowe wydanie zrealizowano w 1990 roku przez Wydawnictwo FIS w Lublinie.

W kolejnych latach Herling-Grudziński tworzył wiele znaczących utworów, takich jak:

  • 1951 – Inny świat (Londyn, wydanie polskie 1953),
  • 1960 – Skrzydła ołtarza (Instytut Literacki, Paryż),
  • 1963 – Drugie Przyjście oraz inne opowiadania i szkice (Instytut Literacki, Paryż),
  • 1969 – Upiory rewolucji (Paryż),
  • 1973 – Dziennik pisany nocą 1971–1972 (Paryż),
  • 1980 – Dziennik pisany nocą 1973–1979 (Paryż),
  • 1983 – Podróż do Burmy (Londyn),
  • 1984 – Dziennik pisany nocą 1980–1983 (Paryż),
  • 1986 – Pierścień (Neapol),
  • 1988 – Wieża i inne opowiadania (Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze),
  • 1989 – Dziennik pisany nocą 1984–1988 (Warszawa),
  • 1993 – Dziennik pisany nocą 1989–1992 (Czytelnik, Warszawa),
  • 1994 – Sześć medalionów i Srebrna Szkatułka (Czytelnik, Warszawa),
  • 1995 – Portret wenecki. Trzy opowiadania (Lublin),
  • 1997 – Don Ildebrando: opowiadania (Warszawa),
  • 1997 – Gorący oddech pustyni (Warszawa) – finał Nagrody Literackiej Nike 1998,
  • 1999 – Biała noc miłości (Warszawa),
  • 2000 – Podzwonne dla dzwonnika (Czytelnik, Warszawa),
  • 2000 – Najkrótszy przewodnik po sobie samym (Wydawnictwo Literackie, Kraków),
  • 2005 – Wędrowiec cmentarny (Warszawa),
  • 2007 – Wiek biblijny i śmierć (Wydawnictwo Literackie, Kraków).

Poza tym, wiele z jego dzieł zostało przetłumaczonych na język francuski przez Thérèse Douchy. Wśród nich znajdują się:

  • Nuits blanches d’amour, Seuil, 2001,
  • Journal écrit la nuit, 1971-1983, Gallimard, 1989 ze wstępem Krzysztofa Pomiana.

Literacki dorobek Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest nie tylko obszerny, ale również różnorodny, co czyni go jednym z kluczowych autorów w historii polskiej literatury XX wieku.

Oceń: Gustaw Herling-Grudziński

★★★★★
Średnia ocena:4.75 Liczba ocen:10